زمان دیگر مذهبی نیست: زمان، مدرن‌سازی و حقوق کارگر (بررسی فصلی از کتاب دولت و فرودستان تورج اتابکی)

قانونِ «ساعت»: چگونه تجدد آمرانه، حقوق کارگران ایران را تثبیت کرد؟

فصل «زمان، انضباط کاری و مدرن‌سازی…» تورج اتابکی نشان می‌دهد که در پس نزاع میان زمان سنتی (اذان و طبیعت) و زمان مدرن (ساعت مکانیکی)، یک تحول کلیدی به نفع فرودستان در حال وقوع بود: تثبیت حقوق کارگری از طریق قانون.

تجدد آمرانهٔ رضاشاه برای راه‌اندازی صنایع و کارخانه‌های مدرن، به کارگرانی منضبط و سازماندهی‌شده نیاز داشت. این نیاز، ناخواسته به وضع قوانینی منجر شد که دستاوردی مهم برای کارگران بود:

۱. تثبیت ساعات کار روزانه

در نظام سنتی کار (کشاورزی یا کارگاه‌های کوچک)، ساعات کار اغلب نامحدود بود و کاملاً به اراده و سود کارفرما بستگی داشت.

• نقش ساعت: با ترویج ساعت و اجبار به رعایت زمان استاندارد ملی در کارخانه‌ها، دولت مجبور شد قانوناً ساعت کار روزانه را تعیین و محدود کند. این امر، کارگر را از استثمار نامحدود زمان رها کرد و مفهوم روز کاری ثابت را نهادینه ساخت.

۲. رسمیت یافتن حقوق اضافه کاری و استراحت

همزمان با تعیین ساعات استاندارد، مفاهیم حقوقی جدیدی برای اولین بار در ایران رسمیت یافتند:

• حقوق مادی: برای کار بیش از ساعت استاندارد، کارفرما مجبور شد حقوق اضافه کاری تعریف‌شده و ثابتی بپردازد. این به رسمیت شناختن، قدرت چانه‌زنی کارگر را تقویت کرد.
• حقوق استراحت: قوانین ناظر بر انضباط ساعتی، به موازات خود، مفاهیم مرخصی روزانه، تعطیلات و استراحت منظم را وارد محیط کار کردند. این تغییرات، وضع فیزیکی و روانی طبقهٔ کارگر جدید را بهبود بخشید و زمینهٔ مطالبهٔ حقوق بیشتر در آینده را فراهم آورد.

۳. مدرن شدن مناسبات اجتماعی کار

قوانین مبتنی بر زمان استاندارد، ساختار اداری و قانونی لازم برای مدرن‌سازی مناسبات اجتماعی را فراهم کرد. تدوین قانون برای زمان، زمینه را برای وضع قوانین بعدی مانند بیمه، بازنشستگی و بهداشت کار که همگی بر اساس ثبت و زمان‌بندی دقیق کار و زندگی کارگر است، مهیا ساخت.

به این ترتیب، در حالی که بخش‌های سنتی جامعه از تحمیل زمان مدرن احساس تهدید می‌کردند، بخش فرودست جامعه، یعنی کارگران جدید صنعتی، توانستند از همین بستر تجدد آمرانه، ابزارهای قانونی مهمی برای دفاع از حقوق مادی و زمان شخصی خود به دست آورند.