رازهای قدرت، از سعدی تا ماکیاولی

مردانی که پرده از رازهای قدرت برداشت

نیکولو ماکیاولی، سیاستمدار و نویسنده‌ی ایتالیایی قرن شانزدهم، و شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی، شاعر و حکیم ایرانی قرن هفتم هجری، هر دو از چهره‌های برجسته در تاریخ اندیشه سیاسی و اجتماعی به شمار می‌روند. با وجود فاصله‌ی زمانی و جغرافیایی قابل توجه، و قرار گرفتن در دو سنت فکری متفاوت، بررسی آثار آن‌ها نشان می‌دهد که در مواجهه با چالش‌های حکومت‌داری و تحلیل رفتار انسانی، به دیدگاه‌های شگفت‌انگیزی دست یافته‌اند که در برخی موارد، شباهت‌های قابل تاملی را به نمایش می‌گذارند. در این مقاله، تلاش می‌کنیم تا با نگاهی دقیق‌تر به آثار این دو متفکر، به مقایسه‌ی دیدگاه‌های آن‌ها در زمینه‌های مختلف بپردازیم.

در کوران ناآرامی‌ها: بسترهای مشابه برای اندیشه‌های سیاسی

هم ماکیاولی و هم سعدی در دوره‌های پرتلاطم و ناپایدار تاریخی زندگی می‌کردند. ایتالیای قرن شانزدهم، صحنه‌ی جنگ‌های داخلی، رقابت قدرت‌های بزرگ و فساد سیاسی بود. سعدی نیز در دوران حمله‌ی مغول و پس از آن، شاهد بی‌ثباتی‌های سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای در ایران بود. این بستر ناآرام، بی‌شک تاثیر عمیقی بر دیدگاه‌های آن‌ها نسبت به حکومت، قدرت و ضرورت حفظ نظم اجتماعی گذاشت. هر دو متفکر دغدغه‌ی امنیت و ثبات را برای جوامع خود داشتند و تلاش می‌کردند تا راهکارهایی عملی برای رسیدن به این هدف ارائه دهند.

واقع‌گرایی در تحلیل قدرت: عبور از آرمان‌شهرها

یکی از مهم‌ترین نقاط اشتراک میان ماکیاولی و سعدی، رویکرد واقع‌گرایانه‌ی آن‌ها به سیاست است. هر دو متفکر، برخلاف بسیاری از نظریه‌پردازان پیش از خود، از ترسیم آرمان‌شهرهای خیالی و ایده‌آل‌های دست‌نیافتنی دوری کرده و به تحلیل “آنچه هست” در عالم سیاست پرداخته‌اند. ماکیاولی در “شهریار” با صراحت از ضرورت استفاده از قدرت، فریب و حتی خشونت در صورت لزوم برای حفظ حکومت سخن می‌گوید. سعدی نیز در “گلستان” و “بوستان”، با زبانی نصیحت‌آمیز اما واقع‌بینانه، به حاکمان و سیاستمداران توصیه‌های عملی در مورد نحوه‌ی رفتار با مردم، دشمنان و اداره‌ی امور مملکت ارائه می‌دهد. برای مثال، هر دو بر اهمیت هوشیاری در برابر دشمنان و عدم اعتماد کورکورانه به آنان تاکید دارند.

“شیر” و “روباه”: تمثیل‌های مشابه برای حکمرانی

جالب است که هر دو متفکر از تمثیل حیوانات برای تشریح ویژگی‌های ضروری یک حاکم موفق استفاده کرده‌اند. ماکیاولی در “شهریار” به حاکم توصیه می‌کند که همزمان هم “شیر” باشد برای ترساندن گرگ‌ها و هم “روباه” باشد برای شناختن دام‌ها. سعدی نیز در “گلستان” داستان‌ها و اشعار متعددی دارد که در آن‌ها از ویژگی‌های حیوانات برای بیان نکات اخلاقی و سیاسی استفاده می‌کند و بر لزوم هوشمندی و قدرت در کنار هم برای یک حاکم تاکید می‌کند.

ضرورت ارتش بومی و بی‌اعتمادی به نیروهای بیگانه

یکی دیگر از نقاط اشتراک قابل توجه میان این دو متفکر، بی‌اعتمادی آن‌ها به سپاهیان مزدور و نیروهای بیگانه و تاکید بر اهمیت ارتش بومی و وفادار است. ماکیاولی در “شهریار” به شدت به خطرات اتکا به سربازان مزدور اشاره می‌کند و آن‌ها را غیرقابل اعتماد و خطرناک برای حکومت می‌داند. سعدی نیز در “گلستان” و “بوستان” بارها بر لزوم داشتن سپاهی از خود مردم و خطرات تکیه بر نیروهای بیگانه تاکید می‌کند.

تفاوت در رویکرد اخلاقی: نصیحت در برابر تحلیل بی‌طرفانه

با وجود شباهت‌های قابل توجه در رویکرد واقع‌گرایانه و برخی توصیه‌های عملی، تفاوت‌های مهمی نیز در آثار ماکیاولی و سعدی به چشم می‌خورد. سعدی بیشتر در جایگاه یک حکیم اخلاق‌گرا ظاهر می‌شود و تلاش می‌کند تا با نصایح اخلاقی و داستان‌های آموزنده، حاکمان و افراد جامعه را به سوی رفتار نیکو و عدالت سوق دهد. لحن او اغلب پندآموز و خیرخواهانه است. در مقابل، ماکیاولی رویکردی تحلیلی و تا حدودی بی‌طرفانه در پیش می‌گیرد. او به دنبال ارائه‌ی دستورالعمل‌های عملی برای کسب و حفظ قدرت است و کمتر به ارزش‌های اخلاقی به صورت مطلق می‌پردازد. هدف او بیشتر تشریح “چگونگی” عملکرد قدرت است، نه “چگونگی” عملکرد خوب.

“شهریار” در برابر “گلستان” و “بوستان”: تمرکز بر قدرت در برابر جامعیت اخلاقی و اجتماعی

“شهریار” ماکیاولی اثری متمرکز و عمدتاً معطوف به شخص حاکم و شیوه‌های حفظ قدرت اوست. در مقابل، آثار سعدی مانند “گلستان” و “بوستان” گستره‌ی وسیع‌تری از مسائل اخلاقی، اجتماعی و سیاسی را در بر می‌گیرند و تنها به حاکمان محدود نمی‌شوند، بلکه به رفتار افراد در جامعه و اهمیت عدالت، نیکوکاری و اعتدال نیز می‌پردازند.

میراث متفاوت: بدنامی در برابر محبوبیت

شاید یکی از بارزترین تفاوت‌های میان ماکیاولی و سعدی، میراثی باشد که از خود به جای گذاشته‌اند. ماکیاولی به دلیل صراحت در بیان شیوه‌های قدرت و به ظاهر بی‌اعتنایی به اخلاق، اغلب مورد انتقاد و حتی بدنامی قرار گرفته و اصطلاح “ماکیاولیسم” بار معنایی منفی پیدا کرده است. در مقابل، سعدی در فرهنگ ایرانی و اسلامی به عنوان شاعری حکیم و نیک‌اندیش شناخته می‌شود و آثار او همواره مورد احترام و استناد بوده‌اند.

پژواکی از تجربه‌ی بشری: درس‌هایی برای تمام اعصار

با وجود تمام تفاوت‌ها، بررسی تطبیقی اندیشه‌های ماکیاولی و سعدی نشان می‌دهد که هر دو متفکر، با تکیه بر تجربه‌ی زیسته‌ی خود در دوران‌های پرآشوب، به درک عمیقی از ماهیت قدرت، رفتار انسانی و ضرورت‌های حکومت‌داری دست یافته‌اند. درس‌های آن‌ها، اگرچه از دو منظر متفاوت بیان شده‌اند، همچنان می‌تواند برای درک چالش‌های رهبری و سیاست در دنیای امروز ما آموزنده باشد. آیا ماکیاولی واقعاً “اهریمن سیاست” بود؟ شاید با در نظر گرفتن دیدگاه‌های سعدی و مقایسه‌ی آن‌ها، بتوانیم به درک جامع‌تری از پیچیدگی‌های اندیشه‌ی او و محدودیت‌های قضاوت‌های مطلق دست یابیم.