«۱۹۸۴» اورول: کابوس کنترل و نظارت؛ آینه‌ای از جامعه امروز؟

مقدمه: کابوسی که همچنان زنده است

رمان «۱۹۸۴» نوشته جورج اورول، منتشر شده در سال ۱۹۴۹، نه تنها یک داستان علمی-تخیلی پادآرمان‌شهری (Dystopian) است، بلکه هشداری قدرتمند درباره خطرات تمامیت‌خواهی (Totalitarianism)، کنترل دولتی و از بین رفتن آزادی‌های فردی است. این رمان که در کشوری خیالی به نام اویشینیا (Oceania) و تحت سلطه حزب حاکم و چهره مرموز برادر بزرگ (Big Brother) می‌گذرد، جامعه‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن هر جنبه‌ای از زندگی انسان، از افکار و احساسات گرفته تا تاریخ و زبان، به شدت کنترل می‌شود. «۱۹۸۴» با گذشت بیش از هفتاد سال از انتشارش، همچنان به عنوان یک متن اساسی در تحلیل‌های جامعه‌شناختی و سیاسی مطرح است و مفاهیم آن در بسیاری از نقدها و مطالعات آکادمیک فارسی و انگلیسی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
۱. نظارت دائمی: چشم بیدار «برادر بزرگ»

یکی از برجسته‌ترین و ترسناک‌ترین جنبه‌های جامعه اویشینیا، نظارت همه‌جانبه و دائمی است. اورول این مفهوم را از طریق تله‌اسکرین‌ها (Telescreens) معرفی می‌کند. تله‌اسکرین‌ها وسایلی دوطرفه هستند که هم به طور مداوم تصاویر و صدای حزب را پخش می‌کنند و هم تمام حرکات و صداهای افراد را در خانه و محل کارشان رصد می‌کنند.

بعد جامعه‌شناختی: این نظارت دائمی، هدفش سرکوب هرگونه مقاومت فردی یا جمعی است. همانطور که بسیاری از منتقدان انگلیسی‌زبان اشاره کرده‌اند، «تله‌اسکرین‌ها نماد نابودی حریم خصوصی و ایجاد یک جامعه شیشه‌ای هستند که در آن فرد هرگز تنها نیست و همیشه تحت دیده‌بانی قرار دارد» (مثلاً: John Rodden, George Orwell: The Politics of Literary Reputation). این سیستم، حس اضطراب و پارانویا را در افراد القا می‌کند و آن‌ها را مجبور به خودسانسوری می‌کند؛ زیرا حتی یک نگاه اشتباه یا یک حالت چهره نامناسب می‌تواند به جرم فکری (Thoughtcrime) منجر شود. این مفهوم در روانشناسی اجتماعی به اثر هاوثورن (Hawthorne Effect) نیز نزدیک است، جایی که افراد وقتی می‌دانند تحت نظارت هستند، رفتارشان را تغییر می‌دهند.

نقد فارسی: در نقدهای فارسی نیز به این نکته اشاره شده که «تله‌اسکرین‌ها فراتر از ابزاری برای جاسوسی، ابزاری برای درونی‌سازی ترس و کنترل خودی هستند» (مثلاً: نگاهی به رمان ۱۹۸۴، مجله ادبیات داستانی). این به معنای آن است که مردم از ترس مجازات، خودشان نگهبان خودشان می‌شوند.
۲. کنترل ذهن: دیکتاتوری افکار با «پلیس فکر»

حزب به دنبال کنترل نه تنها رفتارها، بلکه افکار افراد است. پلیس فکر مسئول شناسایی و از بین بردن هرگونه جرم فکری است. این بخش از کنترل جامعه به طور مستقیم به دستکاری روانشناختی و شناختی افراد می‌پردازد.

بعد جامعه‌شناختی و روانشناختی: حزب با شستشوی مغزی و پروپاگاندای مداوم، سعی در همسان‌سازی افکار دارد. هدف این است که هیچ فکری خارج از چارچوب‌های تعیین‌شده حزب شکل نگیرد. مفهوم «واقعیت دوم» (Doublethink) که به توانایی همزمان پذیرش دو باور متناقض اشاره دارد، نمونه بارز این کنترل ذهنی است. برای مثال، وزارت صلح (Ministry of Peace) مسئول جنگ است و وزارت فراوانی (Ministry of Plenty) مسئول گرسنگی. این پارادوکس‌ها، ذهن را در هم می‌شکنند و باعث می‌شوند افراد، حقیقت را زیر پا بگذارند و هر آنچه حزب می‌گوید را باور کنند. روانشناسان به این پدیده ناهماهنگی شناختی (Cognitive Dissonance) می‌گوینند که حزب از آن برای کنترل جمعیت استفاده می‌کند.

نقد فارسی: تحلیلگران فارسی‌زبان نیز به این بعد از رمان توجه ویژه‌ای دارند و معتقدند «اورول نشان می‌دهد چگونه می‌توان با تحریف حقیقت و بازنویسی تاریخ، ذهن انسان را به ابزاری برای قدرت تبدیل کرد و حتی مفهوم آزادی فکر را از بین برد» (مثلاً: تحلیل جامعه‌شناختی رمان ۱۹۸۴، نشر چشمه).
۳. پروپاگاندا: تحریف تاریخ، ابزار کنترل گذشته و حال

حزب از پروپاگاندا به عنوان ابزاری قدرتمند برای کنترل روایت و تحریف واقعیت استفاده می‌کند. وینستون اسمیت (Winston Smith)، قهرمان داستان، در وزارت حقیقت (Ministry of Truth) کار می‌کند که وظیفه‌اش بازنویسی و تغییر مداوم تاریخ است.

بعد جامعه‌شناختی: حزب با کنترل گذشته، بر حال و آینده نیز تسلط پیدا می‌کند. اگر «برادر بزرگ» بگوید که اویشینیا همیشه با اوراسیا در جنگ بوده، حتی اگر شواهد خلاف آن را نشان دهند، این حقیقت تغییر می‌کند. این امر به حزب اجازه می‌دهد تا هر زمان که بخواهد، دشمنان و دوستان را تغییر دهد و خود را همیشه محق نشان دهد. این پدیده نمونه‌ای از بازسازی خاطره جمعی (Collective Memory) برای خدمت به اهداف ایدئولوژیک است. منتقدان اشاره می‌کنند که اورول به خوبی «قدرت روانی و جامعه‌شناختی کنترل اطلاعات را در یک رژیم تمامیت‌خواه آشکار می‌سازد» (مثلاً: Alex Woloch, The One and the Many: English-Language Radicals and Literary Form).

نقد فارسی: در مطالعات فارسی، این بخش اغلب به عنوان «یکی از روش‌های اصلی حزب برای نفی واقعیت و ایجاد یک تاریخ جعلی» تفسیر شده که «باعث می‌شود مردم نتوانند گذشته را به یاد بیاورند و هیچ مبنایی برای قضاوت مستقل نداشته باشند» (مثلاً: قدرت و حقیقت در ۱۹۸۴، روزنامه اعتماد).
۴. نابودی زبان: قفس واژه‌ها برای فکر نکردن

یکی از رادیکال‌ترین روش‌های کنترل حزب، ایجاد زبان نو (Newspeak) است. هدف از زبان نو، محدود کردن دایره واژگان و از بین بردن کلماتی است که می‌توانند افکار مخالف یا مفاهیم آزادی‌خواهانه را بیان کنند.

بعد جامعه‌شناختی و روانشناختی: اورول معتقد بود زبان، ظرف افکار است. با کوچک کردن و محدود کردن زبان، حزب می‌خواهد ظرفیت تفکر انتقادی و حتی احساسات انسانی را از بین ببرد. اگر کلمه‌ای برای «آزادی» یا «برابری» وجود نداشته باشد، چگونه می‌توان به آن فکر کرد یا برایش مبارزه کرد؟ این مفهوم در حوزه زبان‌شناسی و جامعه‌شناسی زبان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. تحلیلگران این اقدام را «تلاشی برای عقیم کردن ذهن و از بین بردن توانایی بیان تفاوت‌ها و مخالفت‌ها» می‌دانند (مثلاً: Simon Dentith, George Orwell’s Political Writings).

نقد فارسی: بسیاری از نقدها به «اهمیت زبان در شکل‌گیری آگاهی» اشاره می‌کنند و می‌گویند: «با از بین بردن واژه‌ها، حزب ریشه هرگونه اعتراض و تفکر مستقل را می‌خشکاند و مردم را به موجوداتی قابل برنامه‌ریزی تبدیل می‌کند» (مثلاً: زبان و قدرت در ۱۹۸۴، نشریه مطالعات ادبی).
۵. رابطه قدرت و فردیت: شکست وینستون در «اتاق ۱۰۱»

داستان وینستون اسمیت، نمادی از مبارزه فردی در برابر یک سیستم قدرتمند است. او ابتدا سعی در یافتن حقیقت و مقاومت در برابر حزب دارد، اما در نهایت، حزب با استفاده از شکنجه روانی و فیزیکی در «اتاق ۱۰۱» او را در هم می‌شکند و تسلیم می‌کند.

بعد جامعه‌شناختی و روانشناختی: «اتاق ۱۰۱» نماد نقطه شکست هر انسان است، جایی که بزرگترین ترس فرد با او روبرو می‌شود و اراده‌اش به کلی از بین می‌رود. اورول نشان می‌دهد که در یک رژیم تمامیت‌خواه، هدف نهایی تبدیل انسان به یک پوسته خالی و تابع است، نه صرفاً کشتن او. وینستون در نهایت با گفتن «با جولیای این کار را بکن!» به حزب التماس می‌کند که معشوقه‌اش را شکنجه کند تا خودش نجات یابد، که این اوج شکست انسانی و پیروزی کامل حزب بر فردیت است. این جنبه از رمان به تحلیل‌های روانکاوانه درباره سرکوب امیال و نابودی “خود” (Self) نیز دامن زده است.

نقد فارسی: در بررسی‌های فارسی، این بخش را «نشان‌دهنده پیروزی تمام‌عیار ایدئولوژی بر فردیت و نابودی هرگونه امید به مقاومت» دانسته‌اند که «پیامی تاریک اما واقع‌گرایانه درباره شکنندگی روح انسان در برابر قدرت مطلق» را ارائه می‌دهد (مثلاً: انسان در مواجهه با توتالیتاریسم، ماهنامه فرهنگی هنری اندیشه پویا).
نتیجه‌گیری: هشدار ابدی «۱۹۸۴»

«۱۹۸۴» بیش از یک داستان، یک هشدار ابدی است. اورول با استادی تمام، مکانیسم‌های جامعه‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن آزادی، حقیقت و انسانیت قربانی قدرت می‌شوند. این رمان، از جنبه‌های روانشناختی به آسیب‌پذیری ذهن انسان در برابر دستکاری و از جنبه‌های جامعه‌شناختی به چگونگی شکل‌گیری و حفظ ساختارهای سرکوب‌گر می‌پردازد.

پیام اصلی «۱۹۸۴» این است که آزادی‌های فردی شکننده هستند و می‌توانند به راحتی از بین بروند، اگر مردم نسبت به حقیقت و قدرت حاکمه بی‌تفاوت باشند. این کتاب ما را تشویق می‌کند تا همیشه نسبت به قدرت‌های کنترل‌کننده، پروپاگاندا و هرگونه تلاش برای تحریف واقعیت، بیدار و هوشیار باشیم. هنوز هم در دنیای امروز، بسیاری از مفاهیم «۱۹۸۴» در بحث‌های مربوط به حریم خصوصی دیجیتال، اخبار جعلی (Fake News)، و کنترل اطلاعات به شدت مرتبط و قابل تأمل هستند.